Horomos Manastırı Zhamatun Mekanı:Ön kilise mekanının (Zhamatun) şekillenme süreci

Horomos manastır kompleksi 10.ve 13. Yüzyıllar arasında yapılmıştır ve Hristiyan doğunun en geniş manastırlarından birisidir.Yapı bugün harabe durumunda olsa da mekânsal kalitesi ve coğrafyaya uyumu ile etkileyici bir yapıdır.Nikolai Marr ve Toros Toramanyan 1903 ve 1917 yılları arasında yapının rölövelerini çıkarmıştır.Ermenistan ile savaştan sonra Ani antik kenti Türkiye sınırları içerisinde kalmış ve Ermeni eserleri üzerine yapılan araştırmalar sonuçsuz kalmıştır.2012 yılından sonra Horomos ziyaretçilere açılmıştır.Türk mimarlarının oluşturduğu  program vasıtasıyla Manastır üzerinde çalışma olanağı buldum.Bu nedenle Türk meslektaşlarıma teşekkür etmek isterim.

10.yüzyılın ikinci yarısından itibaren Horomos, Ermeni krallarının ikamet ettiği bir mekan olmuştur.Ermeni kiliselerindeki ön kilise işlevi gören ‘’Zhamatun ‘’ ilk olarak türbe işlevi olarak hizmet etmiştir.( Zhamatun:Toplanma salonunu tarif eden Ermenice bir terimdir.Ortaçağ Ermeni Kiliselerinde girişin önünde bulunurdu.Bu mekan bir nevi vestiyer gibi,bir dış kilisedir.Zhamatun genellikle dikdörtgen planlıdır ve çatıyı sütunlar taşır.Yapının merkezindeki sütunlu alanın üzerinde ışıklıklı bir fener yer alır.Dış duvarlar masiftir ve az sayıda pencere açıklığı yer alır.)

Manastırın alt kotta yeralmasına karşın Zhamatun bir tepe üzerinde yer alır.Zhamatun sonradan eklenen bir mekan olmasına rağmen yapıyla bir bütünlük oluşturur.Zhamatun’un yüksekliği ile uzunluğu eşittir.Zhamatun mekanı 12.40m ile 18.80m ölçülerindedir ve mekanda 16 tane kolon yer alır.Merkezi planın reddedilmesi planın doğudan batıya uzamasına yol açmıştır.Ortadaki aks kare,diğer akslar uzun dikdörtgendir.Sütunlar arasında oluşan döşemeler farklı biçimlerde tasarlanmıştır.Çadır biçiminde noktasal döşeme yeni bir dekorasyon biçimi sunar ve önceki Ermeni kiliselerinde görülmeyen bir detaydır.Bu tarz detaylar İran kaynaklıdır ve ateş tapınaklarının tavanını andırır.Bu durum Horomos’un mimarlarının doğudaki mimari gelişmelerden haberdar olduklarını gösterir.

Zhamatun mekanında ışıklığın altında yer alan döşeme piramitsel inşa edilmiştir.Bu detay ve küçük pencereler kullanma mekana mistik bir hava katar.

Ermeni mimarlık tarihçileri Zhamatun’un planının geleneksel evler ve sarayların mimarisinden esinlenme olduğunu ileri sürerler.Arkeolojik kaynaklar bu tarz mekanların erken dönemlerde bulunduğunu gösterir.Ani’de yer alan Bagratid sarayı bu duruma örnektir.

10.yüzyılın bitmesiyle Ani mimarlık okulu antik mimari formlara başvurmaya başlamıştır.(Helenistik gelenek,antik yunan ,rotunda biçimleri,taç biçiminde kemerler,sütun gövdeleri,kör arkadlar,çerçeveli portallar,dorik sütunlar gibi.)

Zhamatun ile Yunanistandaki Litae mekanı arasında bir benzerlik vardır.Litae de bir çeşit ön kilise işlevi görür.Fakat Ermeni kiliselerindeki Zhamatun’un tarihi daha eskilere dayanır.Ayrıca Zhamatun’un ana işlevi cenaze ile ilgilidir.Zhamatun yapısı İrandaki camilere de benzer.

Zhamatun yapısıyla  ilgili büyük benzerlik en eski Ermeni Kilisesi olan Ejmiatsin ile arasında bulunur.Arşakid kralı Trdat,Ejmiatsin katedrali ile oldukça ilgilidir.Bu kilise Ermenistan’ın Hristiyanlaşmasında büyük öneme sahiptir.Ejmiatsin’in bazı özellikleri Zhamatsun’a aktarılmıştır.

Benim yorumuma göre Zhamatun ile Hz İsa’nın türbesi arasında bir benzerlik bulunur.Ermeni hacılarının İsrail’e gitmeleri nedeniyle insanlar bu mekanların farkındaydılar.Bu türbenin biçimi bir çok Ermeni kilisesinde kullanılmıştır.

Mimar Hovhannes Smbat, Hz İsa’nın türbesinin kütle biçimi ile geleneksel Ermeni mimarlığındaki kubbeli salon biçimini bütünleştirmiştir.Ayrıca Helenistik gelenek ve antik yunandaki detayları kullanmıştır.Mimar burada biçimleri olduğu gibi kullanmamıştır.Biçimleri yeniden yorumlayarak kullanmıştır.

Antik biçimleri yorumlama geleneği Ermeni mimarlığında 7.yüzyıldan başlayarak 11.yüzyıla kadar sürmüştür.Bu dönem Ermeni mimarlığının rönesansı olarak kabul edilir.

Armen Kazaryan'ın ''The zhamatun of horomos:the shaping of an unprecedented type of fore-church hall'' isimli makalesinin çevirisidir.