İRAN'DA ERKEN DÖNEM İSLAM MİMARLIĞI (637-1059)

Dar-Ül İmara

1. Arapların İran'ı fethetmelerinden sonra belirli bölgelere yerleşen araplarla iran halkı ilk dönemler ayrı bölgelerde yaşamıştır.
2. İran devleti Roma ve Bizans'a yüzyıllar boyunca karşı koyabilmesine rağmen İslam'a boyun eğmiştir.Bunun nedeni Sasani yöneticilerinin kötü olması ve devlette dayanışma olmamasıdır.
3. İran'ın fethinden sonra misyonerler vasıtasıyla dinin yayılımı hızlanmıştır ve bu süreç barış içerisinde olmuştur.İslam dini bir yaşam biçimi sunmuştur.
4. Muaviye döneminde İran'da mimari eser verilmemiştir.Abbasiler döneminde ise Cuma camisi yapılmıştır.

   

   Ateş Tapınağı Tavanı

5. Samani devletinin mimarlık anlamında en önemli yapılarından biri İsmail Samani için yaptırılan anıt mezardır.Yapının mimarisi antik pers ateş tapınakları ile benzerdir.
6. Büveyhoğulları hristiyan ve zerdüşt gibi dinlere hoşgörü göstermiştir.İran bu dönemde rönesansı yaşamıştır.Selçuklu döneminde ise bu insanlar baskı görmüş ve Hazar bölgesindeki Gilan ve Tabaristan bölgesindeki dağlık alanlara sığınmışlardır.
7. Büveyhoğullarının inşa ettiği türbe tarzı yapılarında zerdüşt yapılarındaki cephe süslemeleri kullanılmıştır.Ayrıca bu yapılarda cephedeki yazıtlar arapça ve pehlevice yazılmıştır.
8. Sasani İmparatorluğunun sanat anlayışı islam mimarisine temel oluşturmuştur.Sasaniler taklitten uzak,özgün eserler vermiştir.Oscar Reuther'in yazdığı ''A survey of Persia Art'' isimli kitabı sasani dönemi sanatını anlatır.Palace of Ardeşir binası Sasani mimarlığını yansıtan önemli bir yapıdır.Bu yapı farklı

   

   Palace of Ardeşir İç mekan

   türde işlevlerin oluşturduğu bir komplekstir ve ofis,kamusal mekan ve konutlardan oluşur.Kare planların üzerine oturtulan altıgen kubbelerde tabanda oluşan köşelerde bir taşıyıcı detay oluşur.Bu detay Sasani döneminde oluşan bir mimari yeniliktir.Yapının girişindeki tonoz kubbeli eyvanlar Sasani mimarlığında önemlidir.
9. Sasani mimarlığının bir diğer karakteristik özelliği süslemedir.Özellikle sıvaya oyularak desen verilirdi.Hayvan ve yaprak figürleri çok kullanılırdı.
10. Duvar nişleri önemli öğelerdir.Sağır duvarlarda kör arkatlar yapılırdı.Firuzabad'daki Taq-i Kisra yapısında cephelerde nişleri görürüz.

    

    Taq-i Kisra

11. Zeminler genelde taş ile kaplanır.Fakat Bişapur'da bazı yapıların zemininde Roma dönemine benzer mozaikler yapılmıştır.
12. Sasanilerin kullandığı süslemeli sıva 
13. üslübü sadece İslam mimarisini değil Avrupa mimarisini de etkilemiştir.(özellikle gotik ve romanesk üslüp)
14. Kubbeler pişmiş tuğla gibi hafif malzemeden yapılmıştır.Bu kubbe biçimi erken dönem İslam mimarisinde devam etmiştir.İran'da ayakta kalan kubbeli yapılar ateş tapınaklarıdır.Kubbeli oda mimarisi Selçuklu döneminde önem kazanmıştır.Cuma camisinin hipositil planında bu durum görülebilir.İsfahandaki Cuma camisi Nizamülmülk etkisiyle yapılmıştır ve Selçukluların gücünü ve bağımsızlığını temsil eder.Ateş tapınağı formu olan ''Chahar Tag'' yeni mimaride devam etmiştir.Bu formlar İran ulusalcılığının yeniden doğuşunu temsil eder.

    

    İsfahan Cuma Camisi

15. Çift kabuklu kubbelerin inşaatı önemli bir aşamadır.Samiran türbesi buna bir örnektir.
16. Buhara'da yapılan Samani dönemine ait anıtmezar chahar taq biçimini andırır.(Köşedeki kolonların cephede ifade edilmesi,dört taraftan giriş,üst bölümde dekoratif galeri gibi)
17. Sasani mimarlığında öne çıkan bir diğer eleman eyvandır ve erken dönem İran İslam mimarlığını etkilemiştir.Kubbesel oda ve eyvanın kombinasyonu İran mimarlığının önemli bir özelliğidir.Camilerde avluya bakan cephede yeralan kıbleyi vurgulamak için eyvan kullanılmıştır.Eyvanlı giriş cepheleri İran mimarisinin önemli bir özelliği olmuştur.
    
18. İrandaki erken dönem camiler arap kaynaklıdır.Duvarla çevrili kare veya dikdörtgen plan,merkezi avlu,kıble cephesinde eyvan karakteristik özelliktir.Bu dönemdeki yapılar hipositil biçimindedir.(Hipositil:Tavanı pek çok kolonla taşınan geniş odalara denir.)
19. Camilerde kıble aksında bulunan arkad geniş ve yüksek yapılır.Bu tasarıma kıble eyvanı denir.10yy'dan itibaren İran mimarlığında dekoratif bir portal ortaya çıktı.Bu döneme ait ayakta kalan bir örnek İsfahan'da bulunan Mescid-i Jürjir'dir.Bu yapı giriş portalinin değerini gösterir.
20. Camiye bitişik minare yapmak genel bir pratiktir.Minareler özerk bir halde bulunur ve yapının doğal bir parçası değildir.Daha sonraki dönemlerde minareler caminin bir parçası olmuştur.İslamın erken dönemlerinde minareler kıble aksına konmamıştır.Diğer tip camiler çoklu kubbelerden oluşur.Bu camilere ''nine bay'' planlı camiler denir.Bu planda her açıklığın üzerinde bir kubbe yer alır.Bu yapının kaynağı erken dönem İran köşkleridir.Bu yapılarda merkezdeki aks açıklığı daha geniştir.
21. Erken dönem İran'da Kıble Eyvan'ın bağımsız biçimlenmesiyle oluşan bir cami biçimi vardır.
22. Camilerde avlu alanı cuma günleri açıkta namaz kılmak içindir.Bu yüzden bu avluda ağaç bulunmaz ve abdest almak için çeşmeler bulunur.
23. Camilerden sonra yaygın olan dini yapı anıtmezardır.Anıtmezar iki formdan oluşur.1.Kubbeli bina şeklinde2.Türbe kulesi şeklinde.Abbasi halifesi Harun El Reşit adına yapılan anıtmezar bu mimarinin ilk örnekleridir.
24. Türbe  mimari tarzının kaynağı İran'dır.İlk olarak İran'da yapılmıştır.Bu türbenin yapılacağı arazi yapının yüksekliğini vurgulayacak nitelikte olmalıdır.Türbelerin planları dairesel veya çokgendir.Türbelerin iç mekanları genellikle düzdür,dış cepheleri ise dekoratiftir.Çatı boyunca geçilen korniş ve giriş etrafı süslü olur.Türbeler genellikle konik çatılı olur.Bu çatı şekli hazar bölgesinin yağmurlu olmasına dayanıklı bir
    
    formdur.Bu çatı formu Şii anıt mezarlarında çokça kullanılır.
25. Bahçe yapılarıyla ilgili yeterli bilgi elimizde yoktur.Erken dönem İran islam mimarisinde bahçe köşkleri chahar taq'ları andırır.
26. Dört tarafında eyvan bulunan bu köşkler önemli yapılardır.Bu yapılarda bir hiyerarşi vardır.Dört cephede eyvan ve ortada merkezi bir kubbe yer alır.
27. Erken dönem İran İslam kervansaraylarında plan şemalarında dört cephede eyvanlar yer alır.Bu eyvanlar cepheye bir dinamizm katar.
28. Şiraf kentindeki konut binalarında sıvalar kufi yazılarla oyulur.Kat yüksekliği fazladır ve duvarlarda nişler bulunur.Özellikle 10.yy'da Nişabur'da zengin ailelerin evleri oldukça gösterişli yapılmıştır.